Czeremcha zwyczajna (łac. Prunus padus) to roślina, którą wielu z nas zna z dzieciństwa – jej intensywnie pachnące kwiaty i charakterystyczne, ciemne owoce pojawiają się wiosną i latem w parkach, przy drogach i na obrzeżach lasów. Choć przez lata bywała niedoceniana lub traktowana wyłącznie jako roślina ozdobna, dziś coraz częściej zwraca na siebie uwagę ze względu na swoje właściwości zdrowotne, użytkowe oraz znaczenie ekologiczne. Przyjrzyjmy się bliżej, czym tak naprawdę jest czeremcha, jakie ma odmiany, jak ją uprawiać i wykorzystywać.
Czeremcha – co to jest?
Czeremcha zwyczajna to drzewo lub wysoki krzew z rodziny różowatych (Rosaceae), występujące powszechnie w całej Europie, a także w części Azji. Osiąga wysokość od kilku do nawet kilkunastu metrów. Wiosną (najczęściej w maju) obsypuje się białymi, drobnymi kwiatami zebranymi w zwisające grona, które wydzielają bardzo intensywny, słodki zapach. Latem pojawiają się niewielkie, kuliste owoce – początkowo czerwone, później czarne i błyszczące – które są chętnie zjadane przez ptaki, ale również wykorzystywane przez człowieka.
Fot. Martti Salmi – Unplash
Roślina ta od wieków towarzyszy człowiekowi, pojawiając się nie tylko w krajobrazie, ale też w tradycji zielarskiej, kuchni i medycynie ludowej. Czeremcha rośnie dziko, ale coraz częściej sadzi się ją również w ogrodach – ze względu na urokliwy wygląd, niewielkie wymagania uprawowe i zdolność do szybkiego tworzenia naturalnych osłon i żywopłotów.
Rodzaje czeremchy
Najbardziej znana i rozpowszechniona w Polsce jest czeremcha zwyczajna (Prunus padus), jednak w ostatnich latach rośnie także zainteresowanie innym gatunkiem – czeremchą amerykańską (Prunus serotina). Ta druga przywędrowała do Europy z Ameryki Północnej i jest uznawana za gatunek inwazyjny, ponieważ szybko rozprzestrzenia się i wypiera rodzime rośliny.
Czeremcha amerykańska różni się od zwyczajnej m.in. pokrojem (jest wyższa i bardziej smukła), a także terminem kwitnienia – zakwita później, w czerwcu. Jej owoce są nieco większe, o intensywniejszym smaku i ciemniejszym kolorze.
Z punktu widzenia przydomowej uprawy i wykorzystania owoców, oba gatunki są cenne, jednak warto pamiętać o ograniczaniu czeremchy amerykańskiej w środowisku naturalnym, gdzie może być zagrożeniem dla bioróżnorodności.
Właściwości zdrowotne i lecznicze czeremchy
Czeremcha od dawna była stosowana w medycynie ludowej jako środek wspomagający leczenie różnych dolegliwości. Jej owoce zawierają wiele cennych składników, takich jak antocyjany, flawonoidy, garbniki, kwasy organiczne, a także witaminę C i witaminy z grupy B. Działają one przeciwzapalnie, przeciwutleniająco i wzmacniająco.
Napary i odwary z owoców czeremchy stosowane są przy przeziębieniach, infekcjach górnych dróg oddechowych, a także jako środek ściągający przy problemach żołądkowych. Kora i liście mają działanie przeciwbakteryjne i były używane dawniej do leczenia stanów zapalnych jamy ustnej.
Warto jednak pamiętać, że niektóre części rośliny (szczególnie kora i liście) zawierają glikozydy cyjanogenne, które w większych dawkach mogą być toksyczne – dlatego wszelkie preparaty należy stosować ostrożnie i najlepiej po konsultacji z zielarzem lub specjalistą.
Jak wykorzystać czeremchę?
Czeremcha to roślina o wielu zastosowaniach – zarówno w kuchni, jak i w kosmetyce, a także jako roślina ozdobna i ekologiczna.
W kuchni można wykorzystać owoce czeremchy – po przetworzeniu – do przygotowywania dżemów, syropów, konfitur, soków, a także nalewek i win. Ze względu na lekko cierpki smak, owoce te najlepiej komponują się z cukrem i przyprawami korzennymi. Popularne są również suszone owoce czeremchy, które można mielić i używać jako dodatek do ciast, chleba czy deserów – zwłaszcza w kuchni rosyjskiej i ukraińskiej.
Z czeremchy można również przygotować napar z kwiatów – delikatny, aromatyczny, wspomagający relaks i pracę układu trawiennego. Kwiaty można też suszyć i wykorzystywać do naturalnych kosmetyków – np. jako składnik toników do cery wrażliwej.
Fot. Oksana Savinova – Unplash
W ogrodzie czeremcha pełni funkcję dekoracyjną i użytkową – przyciąga zapylacze, ptaki i inne pożyteczne organizmy, a jej korona szybko tworzy cień i osłonę przed wiatrem. To również dobra roślina na żywopłoty, szczególnie w naturalistycznych założeniach ogrodowych.
Jak jeść czeremchę?
Surowe owoce czeremchy można jeść, choć ich smak – cierpki, lekko gorzkawy – nie każdemu odpowiada. Najlepsze są owoce bardzo dojrzałe, niemal czarne, zmiękczone i słodkawe. Przed spożyciem warto je dokładnie umyć i sprawdzić, czy nie zawierają robaków.
Najczęściej jednak czeremchę spożywa się po przetworzeniu – gotowana lub suszona traci swoją cierpkość i staje się przyjemniejsza w smaku. W wersji suszonej owoce czeremchy można zmielić i używać jako mąki – tzw. mąka czeremchowa ma intensywny aromat i nadaje potrawom oryginalnego smaku. W kuchni wschodniej bywa wykorzystywana do wypieku tradycyjnych deserów.
Czy czeremcha jest trująca?
Czeremcha, choć ma wiele cennych właściwości, zawiera również związki, które w nadmiarze mogą być niebezpieczne. Glikozydy cyjanogenne, obecne w liściach, korze i nasionach (pestkach), mogą uwalniać cyjanowodór – substancję toksyczną. Dlatego nie należy spożywać dużych ilości surowych pestek ani stosować domowych preparatów z kory lub liści bez wiedzy i ostrożności.
Same owoce czeremchy – bez pestek – są bezpieczne do spożycia, szczególnie po przetworzeniu. Warto jednak zachować umiar i rozsądek, traktując czeremchę jako cenny dodatek do diety, a nie podstawowy składnik jadłospisu
Czeremcha zwyczajna to roślina, która łączy w sobie estetykę, funkcjonalność i wartość ekologiczną. Przyciąga pszczoły i ptaki, oczyszcza powietrze, a jednocześnie oferuje smaczne owoce, zdrowotne właściwości i piękne kwiaty. W czasach, gdy coraz częściej sięgamy po naturalne rozwiązania i lokalne rośliny, warto na nowo odkryć czeremchę – niepozorną królową wiosny o ogromnym potencjale.
