W samym sercu indonezyjskiej wyspy Jawa, otoczona malowniczymi wzgórzami, znajduje się jedno z najważniejszych i najbardziej tajemniczych miejsc religijnych na świecie – świątynia Borobudur. Wzniesiona w IX wieku, pozostaje jednym z największych osiągnięć architektonicznych i duchowych, przyciągając miliony turystów i pielgrzymów rocznie. Borobudur jest nie tylko miejscem modlitwy i medytacji, ale także bezcennym skarbem kulturowym, pełnym symboliki i tajemnic, które nadal fascynują badaczy i odwiedzających. W tym artykule przyjrzymy się historii, konstrukcji, symbolice, a także znaczeniu tej niesamowitej świątyni w dzisiejszej Indonezji.
Historia Borobudur
Budowa Borobudur rozpoczęła się około 780 roku n.e. w okresie panowania dynastii Syailendra, która rządziła w centralnej części wyspy Jawa. Jest to jedna z najbardziej imponujących i monumentalnych budowli religijnych, a sama świątynia była zaplanowana jako symbol buddyjskiej drogi do oświecenia. Projekt został zainicjowany przez władcę dynastii, który zlecił budowę świątyni jako wyraz swego oddania buddyzmowi i chęci stworzenia miejsca, które mogłoby być centrum buddyjskiego nauczania i duchowości. Proces budowy trwał około 70 lat, a świątynia została ukończona w okolicach 850 roku, choć niektóre źródła sugerują, że jej wykończenie mogło potrwać nieco dłużej.
Borobudur wzniesiono na planie piramidy, z siedmioma stopniami, które symbolizowały różne etapy duchowego rozwoju i oczyszczenia. Każdy z poziomów świątyni zawierał szczegółowo opracowane reliefy, które ilustrują historię życia Buddy oraz buddyjskie nauki, pomagając pielgrzymom zrozumieć nauki religii w sposób bardziej przystępny. Na szczycie świątyni znajdowała się wielka stupa, symbolizująca ostateczne osiągnięcie oświecenia.
Świątynia Borobudur była przez wiele wieków miejscem pielgrzymek i religijnych ceremonii, stanowiąc centralny punkt buddyzmu w Indonezji. W tym czasie, choć świątynia była bardzo ważnym miejscem w religijnej i kulturalnej historii wyspy, z biegiem lat została zapomniana, a sama lokalizacja stopniowo pogrążyła się w zapomnieniu. Powodem tego było stopniowe zanikanie buddyzmu na Jawie w wyniku wzrostu wpływów islamu, który zaczął dominować na wyspie od XIII wieku. Po przyjęciu islamu przez większość ludności Jawy, Borobudur stracił na znaczeniu, a buddyzm powoli ustępował miejsca nowym religiom, które zdominowały region.
Fot. Yassine el Ouazzan – Unplash
Z czasem świątynia została całkowicie porzucona, a jej zrujnowane struktury pokryły się warstwą wulkanicznego pyłu, który został naniesiony przez erupcje pobliskich wulkanów. Dżungla, która zaczęła otaczać Borobudur, skutecznie ukryła świątynię przed wzrokiem ludzi przez setki lat.
Dopiero w XIX wieku, pod rządami Holendrów, Borobudur została ponownie odkryta. W 1814 roku, podczas rządów Sir Thomasa Stamforda Rafflesa, który pełnił funkcję gubernatora Indii Holenderskich, zapadła decyzja o ponownym zbadaniu tej starożytnej struktury. Po kilku latach prac archeologicznych, świątynia została oczyszczona z warstw ziemi i zarośli, a jej istnienie na nowo stało się znane światu. Raffles, choć nie był bezpośrednio odpowiedzialny za prace konserwatorskie, pomógł w uznaniu Borobudur za miejsce o wyjątkowej wartości historycznej i kulturowej.
Konstrukcja i symbolika Borobudur
Borobudur to jedno z najbardziej imponujących osiągnięć architektonicznych na świecie, którego monumentalna struktura przyciąga uwagę zarówno swoją skalą, jak i subtelnym połączeniem sztuki i religii. Zbudowana w kształcie piramidy o ośmiu poziomach, Borobudur ma nie tylko estetyczną wartość, ale także głęboką symbolikę, która odzwierciedla buddyjską filozofię i duchową drogę do oświecenia.
Świątynia została zaprojektowana w taki sposób, by pełniła funkcję zarówno przestrzeni do medytacji, jak i symbolizowała ścieżkę duchowego rozwoju. Układ jej poziomów ma charakter mandali, geometrycznego wzorca kosmicznego, który w tradycji buddyjskiej reprezentuje harmonię wszechświata i ścisłą zależność między wszystkimi jego elementami. Mandala w kontekście Borobudur jest także wizualnym przedstawieniem procesu przejścia przez kolejne etapy duchowego oczyszczenia, które kończą się osiągnięciem oświecenia. Każdy z ośmiu poziomów symbolizuje inny etap na drodze do wyzwolenia, z centralnym stupą na szczycie, będącą miejscem ostatecznego zjednoczenia z duchowym światłem, czyli oświeceniem.
Poziomy i ich symbolika
Borobudur, wzniesiona na planie kwadratu z okrągłymi stupami na najwyższym poziomie, jest miejscem, w którym pielgrzymi odbywają duchową podróż poprzez wznoszenie się na kolejne poziomy. Każdy z poziomów ma swoje znaczenie i reprezentuje różne aspekty nauk buddyjskich:
- Pierwszy poziom to przestrzeń, która symbolizuje świat ziemski – stan nieoświecenia, pełen cierpienia, iluzji i chaosu. Na tym poziomie znajdują się reliefy przedstawiające codzienne życie ludzi, a także sceny przedstawiające karmiczne konsekwencje działań.
- Drugi i trzeci poziom to etapy stopniowego oczyszczenia, które pokazują rozważania nad naturą cierpienia i mądrością, która pozwala na jego zrozumienie i przekroczenie. Reliefy ilustrują sceny z życia Buddy, w tym jego przebudzenie, nauki i modlitwy.
- Czwarty i piąty poziom to już wyższe etapy duchowego rozwoju, gdzie na reliefach pojawiają się przedstawienia bardziej duchowe, ukazujące osiąganie wglądu w prawdziwą naturę rzeczywistości.
- Szósty, siódmy i ósmy poziom reprezentują najwyższe etapy ścieżki do oświecenia, w których pielgrzymi wchodzą w stan wyzwolenia, stopniowo przekształcając się w istoty wyzwolone, wolne od cierpienia i pragnień. Na szczycie znajduje się centralna stupa, która jest symbolem ostatecznego oświecenia.
Reliefy i rzeźby
Ściany Borobudur są bogato zdobione ponad 2,5 tysiącem reliefów, które stanowią nie tylko arcydzieło artystyczne, ale także encyklopedię wiedzy o buddyzmie, etyce i kosmologii. Reliefy te, w technice rzeźbienia w kamieniu, opowiadają historię życia Buddy, ilustrując m.in. jego narodziny, młodość, przebudzenie, nauczanie, a także jego zmagania z iluzjami świata materialnego.
Fot. Mario La Pergola – Unsplash
Reliefy Borobudur to także przedstawienia z buddyjskiej kosmologii, pokazujące, jak buddyzm postrzega świat, zarówno materialny, jak i duchowy. Wiele z nich ukazuje sceny związane z karma i procesem reinkarnacji, które są podstawowymi elementami buddyjskiej nauki o cierpieniu i jego przezwyciężaniu. Współczesny ogląd reliefów pozwala nie tylko na lepsze zrozumienie nauk buddyjskich, ale także na głębsze wejście w kulturę i historię ówczesnej społeczności Jawy.
Technika budowy
Konstrukcja Borobudur to dzieło wybitnej precyzji technologicznej. Kamienie, z których zbudowano świątynię, zostały starannie dopasowane do siebie bez użycia zaprawy. Ta technika budowlana, znana jako „sucha konstrukcja”, jest jednym z niezwykłych osiągnięć ówczesnej inżynierii, ponieważ kamienie zostały tak doskonale wpasowane, że bez użycia jakichkolwiek materiałów wiążących udało się stworzyć solidną i trwałą konstrukcję, która przetrwała przez wieki, mimo zmiennych warunków atmosferycznych, wulkanicznych i sejsmicznych.
Warto dodać, że sama konstrukcja jest także odwzorowaniem buddyjskiej filozofii o jedności formy i treści. Każdy element świątyni – od podstawy po stupa – ma swoje głębokie znaczenie symboliczne. Ostateczna forma świątyni, z jej stopniowanymi poziomami, odnosi się do idei stopniowego oczyszczania się i wzrastania duchowego, aż do osiągnięcia pełnej jedności z kosmicznym porządkiem.
Znaczenie Borobudur dla współczesnej kultury Indonezji
Dziś Borobudur jest nie tylko jednym z najważniejszych zabytków Indonezji, ale także symbolem duchowego dziedzictwa i tożsamości narodowej. Jako świadek wielu religijnych i kulturalnych przemian w regionie, świątynia pozostaje ważnym punktem w życiu religijnym buddyjskiej społeczności Indonezji. Z każdym rokiem Borobudur przyciąga coraz więcej pielgrzymów, którzy odwiedzają to miejsce, by oddać cześć Buddyzmowi, rozważyć nad swoją duchową drogą i czerpać z głębi filozofii tego religijnego systemu.
Fot. Maneesh Shahani – Unsplash
Współczesne Indonezja, mimo przeważających wpływów islamu, pielęgnuje swoje dziedzictwo wieloreligijne. Borobudur pełni rolę mostu łączącego różne grupy religijne, będąc świadectwem współistnienia buddyzmu, hinduizmu i islamu na wyspie Jawa. Borobudur jest także ważnym elementem turystyki religijnej, której rozwój przynosi korzyści nie tylko lokalnej społeczności, ale również wzmaga zainteresowanie kulturą Indonezji na świecie.
Konserwacja i ochrona Borobudur
Borobudur, będąc jednym z najcenniejszych zabytków kultury, wymaga stałej konserwacji i ochrony przed szkodliwymi wpływami atmosferycznymi oraz działalnością turystyczną. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, międzynarodowe organizacje, takie jak UNESCO, wspólnie z rządem Indonezji podjęły wysiłki w celu zachowania i zabezpieczenia tej świątyni. W 1991 roku Borobudur zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, co dodatkowo podkreśla jego wartość jako globalnego dziedzictwa kulturowego.
W ramach działań konserwatorskich przeprowadzono szereg projektów renowacyjnych, które obejmowały oczyszczanie i naprawę zniszczonych reliefów oraz stupa. Jednak ze względu na wulkaniczną aktywność regionu, wciąż istnieje zagrożenie związane z erozją kamieni oraz osadami pyłu wulkanicznego. W tym kontekście ochrona Borobudur jest stałym wyzwaniem, a konieczność równoważenia ochrony zabytku z potrzebami turystów i pielgrzymów jest trudną sztuką.
Borobudur to nie tylko imponująca budowla, ale także miejsce głębokiej duchowości, pełne symboliki, które od wieków stanowi inspirację i cel pielgrzymek. Jego historia, konstrukcja i rola w współczesnej kulturze Indonezji sprawiają, że jest jednym z najważniejszych zabytków na świecie. Mimo zagrożeń związanych z ochroną, Borobudur pozostaje symbolem nie tylko religijnym, ale także narodowym i międzynarodowym, przyciągającym uwagę ludzi różnych tradycji i kultur.
